Co to jest aterotromboza?

• zjawisko niepożądanego krzepnięcia krwi płynącej w naczyniu krwionośnym (tętnicy), którego ściana została wcześniej przebudowana w procesie miażdżycy (tzn. wysycona cholesterolem)
• uszkodzenie zmiażdżycowanego naczynia przez dodatkowe czynniki (np. nikotynę, podwyższone ciśnienie tętnicze) wywołuje skomplikowane procesy biochemiczne, których następstwem jest miejscowe pobudzenie krzepnięcia krwi i powstanie zakrzepu (Rycina 1)
• zakrzep ogranicza drożność uszkodzonej tętnicy
• następuje niedokrwienie narządu docelowego dla tej tętnicy, np. serca (może powodować zawał serca) lub mózgu (może powodować udar mózgu).

Co to jest zespół metaboliczny?

Zespół metaboliczny jest konstelacją współwystępujących u jednego chorego, czynników ryzyka zachorowania na choroby układu sercowo-naczyniowego, takie jak zawał serca lub udar mózgu. Rozpoznawanie i leczenie zespołu metabolicznego sprawiać może pewne problemy. Istnieje bowiem kilka definicji tego zespołu, które kładą nacisk na różne jego cechy. Jednak najważniejsze z nich powtarzają się we wszystkich definicjach. Należą do nich:

• otyłość typu brzusznego (Rycina 2)
  Zmierz obwód swojej talii. U kobiet powinien on wynosić poniżej 80 cm, a u mężczyzn poniżej 94 cm. Jeśli obwód talii przekracza te wartości, może warto zasięgnąć porady lekarza?
• zaburzenia gospodarki węglowodanowej (stan przedcukrzycowy, cukrzyca)
• nadciśnienie tętnicze
• zwiększone stężenie ciał tłuszczowych (triglicerydy) i zmniejszone stężenie „dobrego cholesterolu” HDL we krwi

Czy miażdżyca i aterotromboza występują częściej u osób z otyłością i zespołem metabolicznym?

Analizując zachowania ludności krajów wysoko rozwiniętych (Rycina 4), należy się spodziewać epidemii zespołu metabolicznego, co będzie miało ogromne znaczenie społeczne. Zespół ten jest uważany za stan znacznego zagrożenia cukrzycą, miażdżycą i aterotrombozą. W 2002 roku, w badaniu epidemiologicznym (NATPOL III), dokonano w Polsce precyzyjnej oceny rozpowszechnienia i kontroli klasycznych czynników ryzyka wystąpienia aterotrombozy. Osobom biorącym udział w tym badaniu mierzono ciśnienie tętnicze i obwód pasa oraz oznaczano BMI. Ponadto we krwi badano stężenie cholesterolu, triglicerydów i glukozy oraz nowych czynników ryzyka sercowo-naczyniowego takich jak: homocysteina i białko C reaktywne. Wysokie stężenie tych substancji jest zapowiedzią miażdżycy w naczyniach serca i mózgu. Badania te wykazały, że zespół metaboliczny występuje u 20% dorosłych Polaków, a jego częstość rośnie z wiekiem badanych, od 4% w grupie osób do 30 lat, do 38% w grupie osób powyżej 64 roku życia.

Równoczesne wystąpienie kilku czynników ryzyka sercowo-naczyniowego znacznie przyspiesza rozwój aterotrombozy. Zespół metaboliczny charakteryzuje się współistnieniem kilku nieprawidłowości hormonalnych i metabolicznych. W badaniach epidemiologicznych, przeprowadzonych w grupie 4432 osób z tym zespołem, zaburzenia lipidowe wystąpiły u 83%, otyłość u 33%, wysokie stężenie kwasu moczowego u 27%, nadciśnienie tętnicze u 18%, cukrzyca u 7%. Za te schorzenia częściowo jesteśmy odpowiedzialni sami.

Równoczesne wystąpienie kilku czynników ryzyka sercowo-naczyniowego znacznie przyspiesza rozwój aterotrombozy. Zespół metaboliczny charakteryzuje się współistnieniem kilku nieprawidłowości hormonalnych i metabolicznych. W badaniach epidemiologicznych, przeprowadzonych w grupie 4432 osób z tym zespołem, zaburzenia lipidowe wystąpiły u 83%, otyłość u 33%, wysokie stężenie kwasu moczowego u 27%, nadciśnienie tętnicze u 18%, cukrzyca u 7%. Za te schorzenia częściowo jesteśmy odpowiedzialni sami.

Szacuje się, że u osób z zespołem metabolicznym 9 razy częściej rozwinie się cukrzyca, 3 razy częściej wystąpi zawał mięśnia sercowego i 2 razy częściej udar mózgu. Ryzyko zachorowania na chorobę wieńcową serca, zawał serca oraz inne powikłania wczesnej aterotrombozy jest większe w zespole metabolicznym niż w cukrzycy typu 2, której nie towarzyszą inne składniki tego zespołu.

Czy aterotromboza u osób z otyłością i zespołem metabolicznym jest niebezpieczna dla zdrowia i życia?

Konsekwencje aterotrombozy są bardzo niebezpieczne dla zdrowia i życia. Z obecnych danych epidemiologicznych wynika, że prawie połowa z nas umrze na choroby układu krążenia, będące następstwem aterotrombozy (Rycina 5). Jeśli nic się nie zmieni, co oznacza: jeśli dalej będziemy prowadzili siedzący tryb życia i będziemy się objadać, nadużywać alkoholu i palić papierosy, w ciągu najbliższych 10 lat zawał serca wystąpi u 740 tysięcy Polaków w wieku 30-70 lat, a prawie pół miliona będzie miało udar mózgu. Najbardziej zagrożeni są mężczyźni w wieku 35-55 lat. Jest to o tyle niepokojące, że tak wiele zależy od nas samych – wystarczyłoby trochę więcej się ruszać i mniej jeść, a połowa grupy skazanych na zawał lub udar zostałaby uratowana.

Objawy kliniczne miażdżycy i aterotrombozy zależą od jej umiejscowienia. Jeśli zmiany dotyczą:

• tętnic wieńcowych – są przyczyną choroby wieńcowej i zawału serca powodujących niewydolność serca
• tętnic mózgowych – są przyczyną udarów mózgowych, zaburzeń pamięci, zawrotów głowy, obniżenia zdolności intelektualnych
• tętnic nerkowych – są przyczyną niewydolności nerek
• tętnic kończyn dolnych – są przyczyną niedokrwienia kończyn i problemów z chodzeniem.

Czy u chorych z zespołem metabolicznym i otyłością możliwe jest zapobieganie miażdżycy, aterotrombozie i jej leczenie?

Tak, jest to jak najbardziej możliwe. Najprostszym sposobem zmniejszenia ryzyka związanego z miażdżycą i aterotrombozą jest zmniejszenie masy ciała, często określane jako „odchudzanie”. Nie każdemu jednak się to udaje. Zwykle próby zmniejszenia ilości przyjmowanego pokarmu („dieta”) trwają krótko, a zmniejszenie wagi będące ich wynikiem jest niewielkie. Wkrótce po zakończeniu „diety”, waga wraca do stanu poprzedniego, a często nawet zwiększa się o kolejne kilka kilogramów. Takie sposoby „odchudzania” nie mogą być zatem polecane przez lekarzy, mimo że na krótką metę mogą być bardzo skuteczne. Aby rzeczywiście doprowadzić do trwałego zmniejszenia wagi, „dietę” należy stosować przez całe życie. Nie jest to najczęściej możliwe w przypadku wielu „diet”, zachwalanych przez różnego rodzaju czasopisma lub sprzedawanych komercyjnie. Diety te bowiem są albo zbyt monotonne, albo zbyt trudne do stosowania przez dłuższy czas (np. z powodu czasochłonnego przygotowywania potraw lub zdobywania ich składników), albo po prostu za drogie.
Najlepszą „dietą” jest zmiana nawyków żywieniowych i zastosowanie się do zaleceń zawartych w piramidzie żywieniowej, nie tylko przez krótki czas, ale przez całe życie! Jedzmy mało produktów z górnej części piramidy, a więcej z dolnej, zachowując umiar w ich ilości:

Warto również skorzystać z pomocy lekarza lub dietetyka, choć nie ma zbyt wiele specjalistycznych poradni, pomagających chorym w odchudzaniu (ich spis przedstawiono na końcu niniejszej broszurki). Taką pomoc należy szczególnie zalecić osobom bardzo otyłym. U takich osób konieczne bywa czasem leczenie operacyjne, które przynieść może bardzo dobre efekty. Jednakże również osoby z mniej zaawansowaną otyłością mogą z porad lekarsko-dietetycznych skorzystać. Bardzo ważny w odchudzaniu jest ruch fizyczny, który stanowi uzupełnienie diety.

Należy pamiętać, że utrata każdego kilograma wagi jest ważna dla zdrowia!

Innym sposobem zmniejszenia ryzyka powikłań zakrzepowych i „zatkania” naczyń krwionośnych jest leczenie lekami, mającymi działanie zmniejszające krzepliwość krwi. Leki takie mogą na przykład oddziaływać na płytki krwi, zmniejszając ich zdolność do łączenia się, a tym samym zmniejszając tendencję do tworzenia się zakrzepów. Podawanie takich leków jest stosunkowo bezpieczne i odbywa się bez konieczności kontrolowania wyników laboratoryjnych. Można również stosować leki zmniejszające stężenie cholesterolu we krwi. Leki te zmniejszają tworzenie się blaszek miażdżycowych w naczyniach krwionośnych i powodują ich „stabilizację”, to znaczy zapobiegają ich pękaniu i zmniejszają tworzenie się zakrzepów na pękniętych blaszkach. Kolejnym sposobem zapobiegania aterotrombozie, zawałowi serca i udarowi mózgu jest leczenie nadciśnienia tętniczego. Optymalne ciśnienie ma wartości poniżej 120/80.

Zapobieganie jest szczególnie ważne po przebytym już zawale serca lub udarze mózgu!

Podsumowanie:

Otyłość i zespół metaboliczny występują w populacji polskiej bardzo często. U otyłych osób ryzyko „zatkania” naczynia wieńcowego lub mózgowego przez zakrzep jest większe niż u osób szczupłych. Najlepszym sposobem zapobiegania konsekwencjom takiego „zatkania” (Rycina 6) jest zmniejszenie wagi ciała. Jeśli się to nie udaje, rozważyć trzeba zastosowanie leków.

Osoby z nadwagą i otyłością powinny być pod stałą opieką lekarską!

Poradnie zajmujące się leczeniem otyłości

Dla dorosłych:
Białystok: Ośrodek Leczenia Otyłości przy Polskim Ośrodku Kardiologii, tel. 085 675 29 02, 0 605 830 311; Gdańsk: Katedra i Klinika Nadciśnienia Tętniczego i Diabetologii Akademii Medycznej, tel. 058 349 25 43; Katowice: Poradnia Leczenia Chorób Metabolicznych Otyłości i Hiperlipidemii „WAGA” przy Katedrze Patofizjologii Śląskiej Akademii Medycznej, tel. 032 252 60 91; Kraków: Poradnia Chorób Metabolicznych przy Klinice Chorób Metabolicznych CMUJ, tel. 012 424 83 09; Łódź: Poradnia Leczenia Otyłości przy Klinice Diabetologii i Chorób Metabolicznych Uniwersytetu Medycznego, tel. 042 677 69 32; Poradnia Leczenia i Zapobiegania Otyłości przy Klinice Endokrynologii Instytutu Centrum Zdrowia Matki Polki, tel. 042 271 13 85; Poznań: Zespół Poradni Specjalistycznych Samodzielnego Publicznego Szpitala Klinicznego nr 2, tel. 061 869 11 00; Szczecin: Poradnia Leczenia Otyłości przy Klinice Endokrynologii, Nadciśnienia Tętniczego i Chorób Przemiany Materii Pomorskiej Akademii Medycznej, tel. 091 454 10 07; Warszawa: Poradnia Chorób Metabolicznych przy Instytucie Żywienia i Żywności, tel. 022 842 11 25; Poradnia Metaboliczna Kliniki Chorób Wewnętrznych, Endokrynologii i Diabetologii, CSK MSWiA, tel. 022 508 13 00; Wrocław: Klinika Endokrynologii, Diabetologii i Leczenia Izotopami Wrocławskiej Akademii Medycznej, tel. 071 784 25 46

Dla dzieci:
Katowice: Poradnia Diabetologiczna dla Dzieci przy Górnośląskim Centrum Zdrowia Matki i Dziecka, tel. 032 207 17 10; Łódź: Poradnia Leczenia i Zapobiegania Otyłości przy Klinice Endokrynologii Instytutu Centrum Zdrowia Matki Polki, tel. 042 271 13 82

Autorzy

dr hab. med. Edward Franek
Klinika Chorób Wewnętrznych, Endokrynologii i Diabetologii, CSK MSWiA w Warszawie

dr hab. med. Krystyna Widecka
Klinika Endokrynologii, Nadciśnienia Tętniczego i Chorób Przemiany Materii Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie